Leczenie celowane nowotworów to stosunkowo nowa metoda terapii, która z jednej strony pozwala na skuteczniejsze niszczenie komórek nowotworowych, a z drugiej - powoduje mniej skutków ubocznych dla Pacjenta. Jak wygląda leczenie celowane? Co to jest i jakich efektów można się po nim spodziewać?
Leczenie celowane to terapia, która polega na zastosowaniu leku działającego na konkretny czynnik wywołujący chorobę. Jeśli mówimy o chorobach zakaźnych – wtedy jest to czynnik infekcyjny, natomiast w terapii celowanej dobór leku następuje na podstawie wyizolowanego czynnika etiologicznego zakażenia oraz na bazie oceny jego lekowrażliwości (czyli odpowiedzi czynnika na konkretne leczenie). W podobnej sytuacji mówimy o antybiotykoterapii celowanej. Takie leczenie istotnie decyduje o skuteczności terapii, pod warunkiem, że w procesie jej planowania zostały uwzględnione właściwości farmakokinetyczne oraz farmakodynamiczne leku. Aby móc zastosować taką metodę, należy w prawidłowy sposób pobrać, transportować i zbadać materiał biologiczny pozyskany od Pacjenta.
Terapia celowana w onkologii czy hematologii to z kolei metody, które mogą wykryć i zahamować dalszy rozwój i namnażanie się komórek na podstawie odpowiednich markerów czy białek produkowanych i obecnych na komórkach nowotworowych, często zidentyfikowanych na poziomie molekularnym.
Chemioterapia wykorzystywana w leczeniu nowotworów opiera się na działaniu cytostatyków – czyli leków niszczących komórki wykazujące szybką i gwałtowną proliferację. Taką charakterystykę – a więc szybkie namnażanie się – wykazują komórki nowotworowe, ale również inne komórki w naszym ciele (w tym komórki wytwarzane przez szpik kostny, komórki nabłonka czy komórki odpowiedzialne za wzrost włosów). Problem z chemioterapią polega na tym, że cytostatyki nie działają wybiórczo – niszczą zarówno komórki nowotworowe, jak i zdrowe komórki, co jest przyczyną wielu skutków ubocznych (od problemów hematologicznych, poprzez wypadanie włosów, aż po zmiany skórne i kłopoty z funkcjonowaniem układu pokarmowego).
Z kolei leczenie celowane w chorobach nowotworowych – w tym chorobach hematologicznych (nowotwory krwi) w znacznie mniejszym stopniu oddziałuje na komórki zdrowe w ludzkim organizmie. Terapia celowana jest więc bardziej precyzyjna i skuteczna, ponieważ projektuje się ją indywidualnie dla każdego Pacjenta. Można powiedzieć, że leczenie celowane jest leczeniem „szytym na miarę”. Oczywiście terapie celowane są cały czas ulepszane – wraz z rozwojem biologicznych badań molekularnych, uwzględniających sekwencjonowanie genów i wykrywanie konkretnych chromosomów (czy zmian w ramionach chromosomów) przyczyniających się do procesu nowotworzenia, terapie celowane będą coraz bardziej precyzyjne i będą cechowały się coraz większą skutecznością, przy jednoczesnej minimalizacji ryzyka wystąpienia skutków ubocznych.
Obecnie terapię celowaną molekularnie wykorzystuje się w leczeniu między innymi takich nowotworów, jak: czerniak, rak piersi, rak jelita grubego, nowotwory w obrębie głowy i szyi, rak jajnika, rak trzonu macicy, rak żołądka, rak uroterialny pęcherza moczowego, niedrobnokomórkowy rak płuca, mięsak podścieliska układu pokarmowego.
W przypadku chorób hematoonkologicznych, leczenie celowane może być obecnie stosowane w: przewlekłej białaczce szpikowej, przewlekłej białaczce limfocytowej, w niektórych postaciach ostrej białaczki limfoblastycznej, w szpiczaku plazmocytowym, a także w terapii chłoniaków.
Terapia celowana jest wciąż nową metodą, która w wielu dziedzinach nadal podlega badaniom. Całe planowanie leczenia rozpoczyna się od badania profilu nowotworowego, do którego niezbędne jest wykorzystanie metod z dziedziny biologii molekularnej. Jest to konieczne, by określić, gdzie znajduje się źródło choroby, jaka mutacja genu lub jakie białko za nią odpowiada. Później dobiera się terapię celowaną (lek, schemat podawania) – odpowiednio do wykrytej mutacji. Badania genetyczne potwierdzają, czy wybrana metoda leczenia jest zasadna.
W leczeniu celowanym nowotworów stosuje się:
Stosunkowo nową grupą leków celowanych są leki bipolarne, czyli zawierające od razu 2 cele molekularne. Przykładem takiego leku jest blinatumomab (Blincito). Substancjami czynnymi blinatumomabu są: przeciwciało, które przyłącza się do białka (CD19) występującego na powierzchni komórek białaczkowych w ostrej białaczce limfoblastycznej, ale także przeciwciało, które wiąże się z białkiem (CD3) występującym na powierzchni limfocytów T, które mogą niszczyć chore komórki. Blinatumomab działa więc jako „most” łączący limfocyty T – niszczące komórki białaczkowe z komórkami nowotworowymi z linii limfocytów typu B.
Najnowszą zaś technologią i terapią celowaną jest rodzaj terapii komórkowej, zwanej CAR-T. Jest to technologia, która polega na produkcji genetycznie zmodyfikowanych i ukierunkowanych limfocytów T tak, aby skutecznie zidentyfikowały i wyeliminowały komórki nowotworowe, także te, które były oporne na pozostałe metody terapeutyczne, też po allotransplantacji szpiku. Obecnie leczenie technologią CAR-T rozwija się także w Polsce i można zastosować w określonych sytuacjach u Pacjentów do 25. roku życia. Zarejestrowane są takie produkty jak: Kymriah (leczenie ostrej białaczki limfoblastycznej i chłoniaków DLBCL); Yescarta (W leczeniu DLBCL i PMBCL); Tecartus (chłoniaki z komórek płaszcza – MCL, jeszcze niedostępna w Polsce).
Podobnie jak każda inna terapia, również leczenie celowane nowotworów może nieść ze sobą skutki uboczne – są one jednak mniej intensywne i znacznie bardziej przewidywalne, niż w przypadku klasycznej chemioterapii. Wśród najczęściej występujących działań negatywnych można wyróżnić:
Oczywiście w przypadku wystąpienia działań niepożądanych, które zaburzają proces leczenia i znacząco utrudniają Pacjentowi funkcjonowanie lub prowadzą do pogorszenia jego stanu zdrowia, lekarz prowadzący ma możliwość zarówno modyfikacji dawki, jak i schematu stosowania terapii celowanej, a dodatkowo wprowadzenia leczenia dolegliwości pojawiających się jako skutki uboczne.
Źródła:
1. Polskie Towarzystwo Onkologii Klinicznej oraz Fundacja Tam i z Powrotem, Co warto wiedzieć. Leczenie celowane chorych na nowotwory, wyd. Primopro, Warszawa 2022
2. EMA (European Medicines Agency) - Blincyto (blinatumomab). Przegląd wiedzy na temat leku Blincyto i uzasadnienie udzielenia pozwolenia na dopuszczenie do obrotu w UE, aktualizacja: 06.2021
3. B. Cybulska-Stopa, K. Piejko, R. Pacholczak, M. Domagała-Haduch, A. Drosik-Kwaśniewska i inni, Immunoterapia czy terapia celowana w pierwszej linii leczenia chorych na zaawansowane/rozsiane czerniaki z obecnością mutacji BRAF - analiza jednoośrodkowa [w:] Onkologia w Praktyce Klinicznej - Edukacja, tom 6, 4/2020
4. Terapia celowana molekularnie. Onkologia personalizowana [w:] zwrotnikraka.pl, 07.09.2017
5. WUM, Celowana terapia emiterami cząstek alfa do walki z nawrotem glejaków [w:] Medycyna Praktyczna, 06.10.2023
6. Red. B. Ambroziewicz, Medycyna personalizowana w onkologii - dobre praktyki z Wielkiej Brytanii [w:] glospacjenta.pl, 01.10.2019
7. M. Stelmach, Terapie celowane przyszłością leczenia raka jelita grubego [w:] termedia.pl, 12.05.2021