Immunoterapia – co to jest, na czym polega i kto może z niej skorzystać?

Immunoterapia – co to jest?

Co to jest immunoterapia, na czym polega i jak się ją podaje? W definicji jest to aktywacja układu immunologicznego Pacjenta do walki z chorobą nowotworową. Jest to o tyle ciekawe, że cały rozwój nowotworów opiera się na ich „niewidoczności” dla systemu odpornościowego danej osoby (i dzięki temu rak czy inny nowotwór złośliwy bez zastosowania leczenia może wzrastać, a jego komórki – mnożyć się). Immunoterapia przeciwnowotworowa ma natomiast za zadanie nie tylko zmobilizować, ale również niejako „ukierunkować” układ immunologiczny na rozpoznanie komórek nowotworowych.

W onkologii stosuje się immunoterapię nowotworów zwykle w przypadkach nieoperacyjnych nawrotów lub przy wystąpieniu przerzutów odległych od nierównego ogniska choroby. Przykłady nowotworów, które leczy się w różnych stadiach przy wykorzystaniu immunoterapii to m.in. czerniak złośliwy, rak nerki, niedrobnokomórkowy rak płuca, nowotwory hematologiczne (chłoniaki ziarnicze i nieziarnicze, niektóre rodzaje białaczek) czy wybrane nowotwory nabłonkowe.

Obecnie immunoterapia jest uznawana – obok klasycznych metod, takich jak chemioterapia oraz radioterapia) za podstawową, a przede wszystkim – perspektywiczną i wciąż rozwijającą się procedurę leczenia nowotworów.

Czy immunoterapia to chemia?

Immunoterapia nie jest chemioterapią (potocznie określaną jako „chemia”) i nie ma też związków z radioterapią. Różni się również od terapii celowanych, aczkolwiek swoim działaniem może być bardzo zbliżona. Przede wszystkim mechanizm jej działania jest odmienny od wymienionych powyżej metod. Immunoterapia skupia się bowiem na – tak, jak zostało to już wspomniane powyżej – aktywacji układu odpornościowego Pacjenta w walce z nowotworem, natomiast chemio- czy radioterapia ukierunkowane są na niszczenie komórek nowotworowych (co nie pozostaje obojętne dla organizmu – stąd obserwuje się wiele skutków ubocznych podawania „chemii” czy „naświetlań” w przebiegu leczenia nowotworów).

Wśród substancji określonych jako immunoterapeutyczne można wyróżnić: przeciwciała monoklonalne, cytokiny, preparaty szczepionek przeciwnowotworowych, inhibitory punktów kontrolnych układu odpornościowego czy też leki zaliczane do tak zwanej „immunoterapii komórkowej”. Zakres wykorzystywanych w immunoterapii substancji i rozwiązań stale się powiększa i otwiera nowe perspektywy leczenia nowotworów.

Immunoterapia – na czym polega?

Na czym polega immunoterapia? Schemat działania leków immunoterapeutycznych opiera się na różnych mechanizmach, a przede wszystkim na przerywaniu mechanizmu wykształconego przez komórki nowotworowe do „zakamuflowania się” przed komórkami układu odpornościowego człowieka (wykazują do tego zdolność zwłaszcza podczas przerzutów, gdy z pierwotnego ogniska dostają się wraz z limfą i krwią do odleglejszych miejsc organizmu). Immunoterapia ma czasem działanie immunomodulujące, czyli regulujące, wzmacniające czynności komórek (szczególnie limfocytów) układu odpornościowego, np. blokując hamujący wpływ komórek nowotworu na komórki systemu immunologicznego – a konkretnie na limfocyty T i NK. Dzięki temu limfocyty T i NK mogą zwalczać wrogie komórki i działać tak, jak powinny, walcząc z obcymi komórkami.

Immunoterapię podaje się Pacjentom dożylnie, a czasem (rzadziej) podskórnie. Poniżej opisujemy 3 strategie stosowania leków u osób z chorobami onkologicznymi.

Leczenie nowotworów: immunoterapia i 3 strategie

Immunoterapię w leczeniu onkologicznym wykorzystuje się w ramach 3 strategii:

• pierwsza ze strategii to immunoterapia bierna. W jej ramach wykorzystuje się działanie tzw. przeciwciał monoklonalnych – białek, które naturalnie wytwarzane są przez organizm człowieka, natomiast tu mowa o takich, które zostały zmodyfikowane najczęściej metodami inżynierii genetycznej i są ukierunkowane przeciwko konkretnym antygenom, występującym na komórkach nowotworowych. Włączenie się z docelowymi antygenami na komórkach „uwidacznia” obce komórki dla układu odpornościowego i stymuluje jego odpowiedź na niszczenie komórki. Przeciwciała monoklonalne stosuje się między innymi w leczeniu chłoniaków (rituksimab, alemtuzumab, brentuksymab wedotin, etc), białaczki (gemtuzumab ozogamycyny, blinatumomab), szpiczaka (daratumumab), czerniaka (niwolumab), raka płuca (atezolizumab) czy raka pęcherza (durwalumab). Lista obecnie zastosowanych przeciwciał monoklonalnych jest coraz dłuższa, a zastosowanie przekracza sferę onkologiczną, sięgając także wiele innych dziedzin medycyny;
• druga z nich to immunoterapia adoptywna. Zakłada ona podawanie osobom zmagającym się z nowotworami krwi, szczególnie układu chłonnego i odpornościowego, zmodyfikowanych w warunkach in vitro (poza organizmem Pacjenta) komórek, które zostały aktywowane i „ukierunkowane” na walkę z nowotworem. Najlepszym przykładem takiej terapii jest zastosowanie od prawie 10 lat rozwijającej się metody z podawania komórek CAR-T. Procedura ta polega na podawaniu odpowiednio genetycznie zmodyfikowanych komórek (limfocytów T, komórek NK), które rozpoznają komórki nowotworowe. Metoda ta umożliwia układowi odpornościowemu rozpoznawanie komórek nowotworowych i zniszczenie ich. Kolejne rozpoznania nowotworowe oraz kolejne modyfikacje terapii komórkowej z wykorzystaniem CAR-T obecnie prężnie się rozwijają, dając nowe możliwości leczenia chorych;
• trzeci rodzaj immunoterapii to immunoterapia czynna. Dzieli się na terapię swoistą – polegającą na podaniu tzw. szczepionek antygenowych, umożliwiających mobilizację pracy układu odpornościowego Pacjenta przeciwko konkretnemu rodzajowi komórek (w tym oczywiście komórek nowotworowych). Drugi typ immunoterapii czynnej to immunoterapia nieswoista (inaczej określana jako niespecyficzna). Polega na podawaniu Pacjentowi tzw. immunostymulatorów (różnego pochodzenia – wirusowego, bakteryjnego, wykształconych z cytokin) w celu aktywacji mechanizmów obronnych organizmu.

Skuteczność leczenia

Zastosowanie immunoterapii w leczeniu konkretnych nowotworów znacząco poprawia skuteczność terapii bazującej tylko na chemio- czy radioterapii. Leki immunomodulujące i immunoaktywne coraz częściej wchodzą w skład schematów leczenia nowotworów hematologicznych i onkologicznych już na początku planowanego leczenia. W onkologii widać to wyraźnie na przykładzie leczenia pacjentów z NDRP, czyli zmagających się z niedrobnokomórkowym rakiem płuca. Wśród osób poddawanych immunoterapii zwiększył się zarówno odsetek Pacjentów przeżywających co najmniej 5 lat od czasu rozpoczęcia leczenia, a oprócz tego znacząco podniósł się komfort ich życia (w porównaniu do leczenia chemioterapeutykami).

Immunoterapia nadal jest przedmiotem intensywnych badań klinicznych. Lista wskazań do zastosowania takiej terapii wciąż rośnie, przekraczając obszary onkologii. Coraz nowsze leki są stosowane w leczeniu zaburzeń metabolicznych, chorobach reumatologicznych i autoimmunologicznych, dermatologicznych, neurologicznych i innych. Nawet w samej dziedzinie hematologicznej pojawiają się kolejne substancje ukierunkowane do kolejnych cząsteczek, biorących udział w procesie nowotworzenia.

W ramach omawiania skuteczności leczenia nie sposób nie wspomnieć również o skutkach ubocznych i działaniach niepożądanych immunoterapii, których natężenie jest co prawda zmniejszone w stosunku do klasycznych metod leczenia onkologicznego, jednak podobnie jak każde inne leczenie, również immunoterapia nie pozostaje bez wpływu na kondycję organizmu Pacjenta. Wśród skutków ubocznych wyróżnia się między innymi: reakcje alergiczne i anafilaktyczne, zapalenie skóry, niewydolność nerek, zapalenie błony śluzowej przewodu pokarmowego, stany obniżonej odporności skutkujące opornymi infekcjami, wahania poziomu hormonów skutkujące pogorszonym nastrojem, zwiększeniem masy ciała, drażliwością czy nawet zmianami w zachowaniu. Oprócz tego do efektów niepożądanych zalicza się także dolegliwości ze strony wątroby i układu oddechowego.

Immunoterapia – jak jest podawana? Dostępność immunoterapii onkologicznej w Polsce

W Polsce immunoterapia onkologiczna podawana jest Pacjentom w ramach programów lekowych refundowanych przez NFZ. W 2023 roku Ministerstwo Zdrowia uzupełniło listę leków wykorzystywanych w immunoterapii nowotworów o kolejne pozycje. Obecnie znajdują się na niej między innymi niwolumab, ipilimumab, atezolizumab, a także pembrolizumab. Wśród wskazań do opisywanego leczenia znajduje się nieoperacyjny międzybłoniak opłucnej, niedrobnokomórkowy rak płuca, rak jelita grubego w stadium przerzutowym, potrójnie ujemny rak piersi, zaawansowany czerniak i inne.

Warto tutaj dodać, że polscy pacjenci mogą również występować o finansowanie leczenia w ramach RDTL – czyli ratunkowego dostępu do technologii lekowych. Opcja ta jest wykorzystywana w przypadku osób, u których stwierdzono konieczność leczenia preparatem nieobjętym refundacją Narodowego Funduszu Zdrowia.

Źródła:

1. J.Mackiewicz, A. Mackiewicz, Immunoterapia nowotworów i perspektywy jej rozwoju [w:] Współczesna onkologia 2010, vol 14; 2

2. J. Gośliński, Dostępność immunoterapii dla polskich pacjentów - 2023 rok [w:] immuno-onkologia.pl, dostęp: 29.09.2023

3. M. Stelmach, NDRP - ilu pacjentów żyje 5 lat od diagnozy po zastosowaniu immunoterapii? [w:] XV Top Pulmonological Trends 2022

4. Wójcik, Immunoterapia pozwala znacznie opóźnić nawrót choroby w raku płuca [w:] medexpress.pl, dostęp: 29.09.2023

5. Prof. dr hab. n. med. A. Kawecki, Immunoterapia w onkologii: fakty i mity [w:] Onkologia po Dyplomie 05/2019

6. Opracowanie naukowe: dr n. med. M. Dudzisz-Śledź, Poradnik dla chorych na nowotwory złośliwe leczonych immunoterapią

• https://immuno-onkologia.pl/dostepnosc-immunoterapii-dla-polskich-pacjentow-informacje/
• https://www.zwrotnikraka.pl/immunoterapia-raka/
• https://www.termedia.pl/rakpluca/NDRP-ilu-pacjentow-zyje-5-lat-od-diagnozy-po-zastosowaniu-immunoterapii-,49976.html
• https://www.medexpress.pl/nauka-medycyna/immunoterapia-pozwala-znacznie-opoznic-nawrot-choroby-w-raku-pluca-2-86672/
• https://podyplomie.pl/onkologia/33386,immunoterapia-w-onkologii-fakty-i-mity
• https://www.fundacjaonkologicznanadzieja.org/fundacja/aktualnosci/immunoterapia-nie-powiedziala-jeszcze-ostatniego-slowa-,p559068434
• Opracowanie naukowe: dr n. med. Monika Dudzisz-Śledź – Poradnik dla chorych na nowotwory złośliwe leczonych immunoterapią (https://immuno-onkologia.pl/wp-content/uploads/2020/04/Poradnik-immuno-onkologia.pdf)